गणपती आला, मंगलमूर्ती गजानन; ह्या सणाने आपल्या जीवनात नेहमीच एक वेगळाच आनंद आणि उर्मी घेऊन येतो. गणेश चतुर्थी फक्त एका दिवसाचा उत्सव नाही — ती एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक परंपरा आहे जी कुटुंबांपासून गावापर्यंत आणि नगरपरिवर्गापर्यंत लोकांना एकत्र आणते.
आता गणेश चतुर्थीला अकरा दिवस झाले आहेत, काहींचे 21 दिवसही असतील — पण त्या अनुभवाची आठवण आणि सणाचा अर्थ दीर्घकाळ स्मरणात राहतो.
सणाचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्व
गणेश—अज्ञानाचा नाश करणारा, बुद्धी आणि सुकर कर्मांचा देव. त्यांच्या आगमनास मानवनिर्मितीची सुरुवात मानली जाते. ग्रंथांनुसार गणेशाचे पूजन अडथळ्यांना दूर करण्यासाठी आणि नवीन आरंभासाठी केले जाते. महाराष्ट्रातल्या या उत्सवाला लोकशाही रूप द्यायला लोकांनी पुढे येऊन सार्वजनिक पायीठे (पंडाल) आणि घरगुती पध्दतीने मोठ्या उत्साहाने साजरा केले.
पद्धती, रस्मी आणि स्वाद
गणेशोत्सवात लोक घरातून किंवा मंडळांतून भगवान गणरायाची मूर्ती बसवतात. आरती, विघ्नहर्त्या स्तोत्रे, प्रवचन, भक्तिगीत आणि नृत्य-नाट्य — या सगळ्यामुळे वातावरण भक्तिमय होतं. घरच्या बाजूने आलेली निमंत्रणे, “पत्र” — म्हणजे आजच्या काळात मोबाइल इनविटेशनसुद्धा — आपल्या नाते-बंधुंना आणि शेजाऱ्यांना एकत्र आणतात. लहानपणापासून त्या पत्राचे किंवा कार्डाचे महत्व आपल्या मनात बसलेले असते — तो भेटीचा, आदराचा आणि सामायिकतेचा संदेश असतो.
आणि न विसरता — मोदक! ह्या सणाचा चवदार संकेत. तीज-उपवास नित्यकर्मांबरोबर मोदक आणि अन्य पारंपरिक पदार्थ भक्तांचे आकर्षण वाढवतात. स्थानिक पदार्थ तयार करणे हे फक्त खाद्यप्रसाद नाही तर कुटुंबाचे, गावाचे सहकारीपण आहे.
सामाजिक बांधिलकी आणि सामूहिक भावना
गणेश चतुर्थीने शहरातले लोकसामान्य आणि ग्रामीण समाज एकत्र आणले. सार्वजनिक मंडळीय कार्यक्रमांनी अनेकांनी सामाजिक कामात हातभार लावला — पंडाल उभारणीपासून ते व्यवस्थापन आणि सुरक्षा पर्यंत. मोठ्या प्रमाणावर होतेली नाटके, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि स्वयंसेवी उपक्रम — हे तर तरुणांना नेतृत्वाचं आणि समुदाय सेवेत सहभागी होण्याचं व्यासपीठ देते.
परंतु सण फक्त आनंदाचा नाही; तो काही प्रश्नही मांडतो — सामूहिकतेच्या नावाखाली जागेची वापर, गर्दीची व्यवस्थापन, आणि नैतिक जबाबदारी. हे सगळे मुद्दे आजच्या काळात विशेष महत्त्वाचे झाले आहेत.
पर्यावरण-जागरूकता: बदलत्या काळाची गरज
गणेश चतुर्थीच्या वाढत्या नगरत्वामुळे आणि मोठ्या प्रमाणात आकार घेतल्यामुळे पर्यावरणीय चिंताही वाढली. पारंपरिक प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसच्या (PoP) अगदी पुतळे नदी-संसाधनांवर विपरीत परिणाम करतात. परंतु आता अनेक मंडळे आणि कुटुंबे निसर्गसमृद्ध पर्याय—कच्च्या मातीचे पुतळे, पेंट्सचे पर्यावरणपूरक वापर, आणि घरगुती पध्दतीने छोटे विसर्जन — या दिशेने वाटचाल करत आहेत. अशी जागरूकता वाढणे हेच सणाचे खरे यश ठरेल.
अर्थिक आणि सांस्कृतिक परिणाम
स्थानिक हँडीक्राफ्ट, पाककला आणि बाजारपेठांना गणेशोत्सवाने मोठा चालना दिला आहे. शेतकरी, कारीगर, दुकानदार — सगळ्यांचा आर्थिक व्यवहार या काळात सर्वाधिक वाढतो. याशिवाय सांस्कृतिक लिहिण्याचे, गाण्याचे, नृत्याचे कार्यक्रम नव्या प्रतिभांना समोर आणतात. सणामुळे समाजाचे आर्थिक-सांस्कृतिक जीवंतपण टिकून राहते.
वैयक्तिक अनुभव: विसर्जनाचा वेदना आणि हर्ष
जरी पावन मूर्ती विसर्जित करणे काही लोकांना वेदनादायी वाटते, तरी तो विसर्जनाचा क्षणही नव्याने आशा आणि नवी ऊर्जा देतो. ‘आयुष्यातील अडथळे दूर कर’ या भावनेने लोक पुन्हा आपल्या दैनंदिन आयुष्यात सामील होतात. काही मंडळे आणि थोर परंपरागत कार्यक्रम आपल्याला समाजाशी जुळण्याचा अनुभव देतात. अनेकांना 21 दिवसांच्या मंडळांचा उत्सव अधिक दीर्घ अनुभव देतो — अधिक कार्यक्रम, विचारविनिमय आणि समाजात खोलवर मिसळण्या-या अनुभवांसाठी.
पुढे काय करायला हवे?
सणाचा आनंद टिकवून ठेवण्यासाठी आणि त्याचा सकारात्मक परिणाम वाढविण्यासाठी काही भूमिका महत्त्वाच्या आहेत:
पर्यावरणपूरक पद्धती स्वीकारणे: मातीच्या पुतळ्यांचा वापर, नैसर्गिक रंग आणि जलपर्यायांचा आदर.
सामाजिक जवाबदारी: गर्दी व्यवस्थापन, स्वच्छता आणि शांततेचे पालन.
स्थानिक उद्योजकांना प्रोत्साहन: हस्तकला आणि स्थानिक उत्पादनांना प्राधान्य देणे.
सांस्कृतिक वारसा सांभाळणे: पारंपरिक गीत, नाटक आणि प्रवचन जतन करणे व पुढे नेणे.
🌸🙏 गणपती बाप्पा मोरया! मंगलमुर्ती मोरया! 🙏🌸
╔══════════════════════════════════════╗
✍️ लेखक : अथर्व विठोबा राऊळ
🌍 कुडाळ (सामाजिक कार्यकर्ते)
📞 संपर्क : 8010738228
╚══════════════════════════════════════╝
Subscribe
